ما برای آشنائی دانشجويان محترم به مسائل علم اصول كلياتی ذكر می‏كنيم‏
ولی از ترتيبی كه اصولين دارند پيروی نمی‏كنيم ، بلكه ترتيب نوی كه خود
آن را بهتر می‏دانيم به مطالب می‏دهيم .
قبلا گفتيم كه علم اصول علم دستوری است ، يعنی روش و راه استنباط صحيح‏
احكام را از منابع اصلی به ما می‏آموزد . عليهذا مسائل علم اصول همه مربوط
است به منابع چهارگانه‏ای كه در درس دوم شرح داديم . از اينرو مسائل علم‏
اصول يا مربوط است به كتاب و يا به سنت ( و يا به هر دو ) و يا به‏
اجماع و يا به عقل .
اكنون می‏گوئيم احيانا ممكن است در مواردی بر بخوريم به اينكه از
هيچيك از منابع چهارگانه نتوانيم حكم اسلامی را استنباط كنيم ، يعنی راه‏
استنباط بر ما مسدود باشد . در اين موارد شارع اسلام

سكوت نكرده است و يك سلسله قواعد و وظائف عملی كه از آنها به " حكم‏
ظاهری " می‏توانيم تعبير كنيم ، برای ما مقرر كرده است . به دست آوردن‏
وظيفه عملی ظاهری پس از مأيوس شدن از استنباط حكم واقعی نيز خود
نيازمند به اين است كه ما راه و روش و دستور استفاده از آن قواعد را
بياموزيم .
عليهذا علم اصول كه علم دستوری است دو قسمت می‏شود . يك قسمت آن‏
عبارت است از دستور استنباط صحيح احكام شرعی واقعی از منابع مربوطه .
قسمت ديگر مربوط است به دستور صحيح استفاده از يك سلسله قواعد عملی در
صورت يأس از استنباط . ما بخش اول را می‏توانيم " اصول استنباطيه " و
بخش دوم را " اصول عمليه " بناميم . و نظر به اينكه اصول استنباطيه يا
مربوط است به استنباط از كتاب و يا از سنت و يا اجماع و يا از عقل ،
مسائل اصول استنباطيه منقسم می‏شود به چهار مبحث . بحث خود را از مبحث‏
كتاب آغاز می‏كنيم .

حجيت ظواهر كتاب

در علم اصول مباحث زيادی كه اختصاص به قرآن داشته باشد نداريم .
غالب مباحث مربوط به قرآن ، مشترك است ميان كتاب و سنت . تنها
مبحث اختصاصی قرآن ، مبحث " حجيت ظواهر " است ، يعنی آيا ظاهر قرآن‏
قطع نظر از اينكه وسيله حديثی تفسير شده باشد حجت است و فقيه می‏تواند
آنرا مستند قرار دهد يا خير ؟
به نظر عجيب می‏آيد كه اصوليون چنين مبحثی را طرح

كرده‏اند . مگر جای ترديد است كه يك فقيه می‏تواند ظواهر آيات كريمه‏
قرآن را مورد استناد قرار دهد ؟
اين مبحث را اصوليون شيعه برای رد شبهات گروه اخباريين طرح كرده‏اند .
اخباريين چنانكه قبلا اشاره شد معتقدند كه احدی غير از معصومين حق رجوع و
استفاده و استنباط از آيات قرآن را ندارد ، و به عبارت ديگر : همواره‏
استفاده مسلمين از قرآن بايد به صورت غير مستقيم بوده باشد ، يعنی به‏
وسيله اخبار و روايات وارده از اهل بيت .
اخباريين در اين مدعا به اخباری استناد می‏كنند كه " تفسير به رأی "
را منع كرده است . اخباريون مدعی هستند كه معنی هر آيه‏ای را از حديث‏
بايد استفسار كرد ، فرضا ظاهر آيه‏ای بر مطلبی دلالت كند ، ولی حديثی آمده‏
باشد و بر ضد ظاهر آن آيه باشد ، ما بايد به مقتضای حديث عمل كنيم و
بگوئيم معنی واقعی آيه را ما نمی‏توانيم . عليهذا اخبار و احاديث "
مقياس " آيات قرآنيه‏اند .
ولی اصوليون ثابت می‏كنند كه استفاده مسلمين از قرآن به صورت مستقيم‏
است ، معنی تفسير به رأی كه نهی شده اين نيست كه مردم حق ندارند با فكر
و نظر خود معنی قرآن را بفهمند ، بلكه مقصود اين است كه قرآن را بر
اساس ميل و هوای نفس و مغرضانه نبايد تفسير كرد .
اصوليون می‏گويند خود قرآن تصريح می‏كند و فرمان می‏دهد كه مردم در آن "
تدبر " كنند و فكر خود را در معانی بلند قرآن به پرواز در آورند ، پس‏
مردم حق دارند كه مستقيما معانی آيات قرآنيه را در حدود توانائی به دست‏
آورند و عمل نمايند . به علاوه در اخبار متواتره

وارد شده كه پيغمبر اكرم و ائمه اطهار از اينكه اخبار و احاديث مجعوله‏
پيدا شده و به نام آنها شهرت يافته ناليده و رنج برده‏اند و برای جلوگيری‏
از آنها مساله " عرضه بر قرآن " را طرح كرده‏اند . فرموده‏اند كه هر
حديثی كه از ما روايت شده بر قرآن عرضه كنيد اگر ديديد مخالف قرآن است‏
بدانيد كه ما نگفته‏ايم ، آن را به ديوار بزنيد .
پس معلوم می‏شود بر عكس ادعای اخباريين ، احاديث ، معيار و مقياس‏
قرآن نيستند ، بلكه قرآن معيار و مقياس اخبار و روايات و احاديث است.

ظواهر سنت

درباره حجيت ظواهر سنت ، احدی بحثی ندارد ، ولی در باب سنت كه‏

مقصود همان اخبار و روايات است كه قول يا فعل يا تقرير پيغمبر يا امام‏

را بازگو كرده است دو مطلب مهم وجود دارد كه اصوليون درباره آنها بحث‏

می‏كنند . يكی حجيت خبر واحد است ، ديگر مسئله تعارض اخبار و روايات‏

است . از اينرو دو فصل مهم و پر شاخه در علم اصول باز شده يكی به نام "

خبر واحد " و ديگر به نام " تعادل و تراجيح " .

خبر واحد

خبر واحد يعنی روايتی كه از پيغمبر يا امام نقل شده ولی راوی يك نفر
است و يا چند نفرند ولی به مرحله تواتر نرسيده است ، يعنی در مرحله‏ای‏
نيست كه موجب يقين بشود . آيا چنين اخباری را

می‏توان مبنای استنباط قرار داد يا نه ؟
اصوليون معتقدند كه اگر راوی يا راويان عادل باشند و لااقل اگر اطمينانی‏
به راستگوئی آنان باشد می‏توان روايات آنها را مورد استناد قرار داد .
يكی از ادله اصوليون بر اين مدعا آيه " نبأ " است كه می‏فرمايد :
« ان جائكم فاسق بنبأ فتبينوا »( 1 ) .
اگر فاسقی خبری به شما داد درباره خبر او تحقيق كنيد و تحقيق نكرده به‏
آن ترتيب اثر ندهيد .
مفهوم آيه اين است كه اگر فرد عادل و مورد اعتمادی خبری به شما داد
ترتيب اثر بدهيد . پس مفهوم اين آيه دليل بر حجيت خبر واحد است .

تعادل و تراجيح

اما مسئله تعارض اخبار و روايات . بسيار اتفاق می‏افتد كه در مورد يك‏
چيز ، اخبار و روايات با يكديگر تعارض دارند و بر ضد يكديگرند . مثلا
آيا در ركعت سوم و چهارم نماز يوميه لازم است تسبيحات اربعه سه بار
گفته شود يا يك نوبت كافی است ؟ از برخی روايات استفاده می‏شود كه لازم‏
است سه مرتبه خوانده شود و از يك روايت استفاده می‏شود كه يك مرتبه‏
كافی است . يا درباره اينكه فروختن كود آدمی جايز است يا نه ، روايات‏
مختلف است .
در اينگونه روايات چه بايد كرد ؟ آيا بايد گفت : اذا تعارضا
پاورقی :
. 1 سوره حجرات ، آيه . 6

تساقطا يعنی در اثر تعارض هر دو سقوط می‏كنند و مانند اين است كه روايتی‏
نداريم ، يا مخريم كه به هر كدام كه می‏خواهيم عمل كنيم ، و يا بايد عمل‏
به احتياط كنيم و هر روايت كه با احتياط مطابقتر است به آن عمل كنيم (
مثلا در مساله تسبيحات اربعه به روايتی عمل كنيم كه می‏گويد سه نوبت‏
بخوان ، و در مساله خريد و فروش كود آدمی به آن روايت عمل كنيم كه‏
می‏گويد جايز نيست ) و يا راه ديگری در كار است ؟
اصوليون ثابت می‏كنند كه اولا تا حدی كه ممكن است بايد ميان روايات‏
مختلف جمع كرد : الجمع مهما امكن اولی من الطرح ( 1 ) . اگر جمع ميان‏
آنها ممكن نشد بايد ديد يك طرف بر طرف ديگر از يك لحاظ ( مثلا از حيث‏
اعتبار سند يا از حيث مشهور بودن ميان علماء و يا از حيث مخالف تقيه‏
بودن و غير اينها ) رجحان دارد يا ندارد . اگر يك طرف رجحان دارد همان‏
طرف راجح را می‏گيريم و طرف ديگر را طرح می‏كنيم ، و اگر از هر حيث‏
مساوی هستند و رجحانی در كار نيست ، مخيريم كه به هر كدام بخواهيم عمل‏
كنيم .
در خود اخبار و احاديث دستور رسيده است كه در موقع تعارض اخبار چه‏
بايد كرد . اخباری كه ما را به طرز حل مشكل تعارض اخبار و روايات‏
راهنمائی می‏كند " اخبار علاجيه " ناميده می‏شوند .
اصوليون نظر خود را درباره تعارض اخبار و روايات به استناد همين‏
اخبار علاجيه ابراز داشته‏اند . اصوليون نام آن باب از اصول را
پاورقی :
. 1 [ جمع ميان روايات مختلف تا آنجا كه ممكن است ، بهتر است از
طرد آنها ] .

كه درباره اين مساله بحث می‏كند باب " تعادل و تراجيح " نهاده‏اند .
" تعادل " يعنی تساوی و برابری . " تراجيح " جمع ترجيح است و به‏
معنی ترجيحات است . يعنی بابی كه در آن باب درباره صورت تساوی و
برابری روايات متعارض ، و درباره صورت نابرابری و راجح بودن بعضی بر
بعضی سخن می‏گويند .
از آنچه گفتيم معلوم شد كه مساله حجيت ظواهر مربوط است به قرآن مجيد
، و مساله حجيت خبر واحد ومساله تعارض ادله مربوط است به سنت . اكنون‏
بايد بدانيم كه يك سلسله مسائل در اصول مطرح می‏شود كه مشترك است ميان‏
كتاب و سنت . در درس آينده درباره آنها سخن خواهيم گفت .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: